ТАЛАПБЕК ТЫНЫСБЕКҰЛЫ 1982 ЖЫЛЫ 17 ҚАЗАНДА АЛТАЙДЫҢ ҚАБАСЫНДА ТУҒАН. ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗҰУ-ДІҢ МАГИСТРАНТЫ. АҚЫН, ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЖАЗУШЫЛАР ОДАҒЫНЫҢ МҮШЕСІ. ӨЛЕҢДЕРІ РЕСПУБЛИКАЛЫҚ БАСЫЛЫМДАРДА ЖИІ ЖАРИЯЛАНЫП ЖҮР. «ЖЕЗБҰЙДА» ЖАСТАР ҚОҒАМДЫҚ БІРЛЕСТІГІНІҢ ТӨРАҒАСЫ.

–Талапбек мырза, Қазақ елінің тәуелсіздігі мен тұтастығын сақтау үшін солтүстік өңірге көшу қажет деген ұран көтерілсе, сіз ол жаққа барар ма едіңіз?

– Әрине! Қазақстан исі қазақтың жалғыз отаны екенін ескерсек, оның тәуелсіздігін көздің қарашығындай қорғау – әр қазақтың бұлжымас борышы. Сондықтан бұл сұрағыңызға ойланбастан осылай жауап беруге тура келеді.

– Бұл сұрақты сізден сұрап отырған себебіміз: жуықта Қазақстан өкіметі елдің солтүстік өңірін қазақыландыру мақсатында оңтүстіктен көшіп баратын жұртты ынталандыруды қамтамасыз ететін заң құжатын дайындауға кірісті. Ал сіз атамекенге бұрынырақ оралған азамат ретінде Қытай елінен бізге қарай бет бұрмақ бауырларға осы жағдайды аян етсеңіз, бұл бастаманың баянды болуына үлес қоссаңыз деген ой ғой...

– Қазақта «Бос жатқан жер жау шақырады» деген сөз бар. Сондықтан еліміздің ішкі көші-қонын жандандырып, ұлтымыздың ұпайы кеткен солтүстік аймақтарды қазақтандыру – елдік мақсаттағы бүтін шаралардың бірегейі болуы керек. Бұл тұрғыдан биліктің нақтылы іс-қадамдарға барып, жүйелі заң жобаларын дайындауы бәрімізді қуантады. Бүгінде жалпы астықтың 30 пайызы, анығырақ айтсақ, 5 миллион тоннадан артық астық түсіп отырған, жері шұрайлы солтүстік облыстарға тек еліміз қазақтарын ғана емес, шетелден келетін қандас ағайындарды да жүйелі түрде орналастыруды қолға алып, нақтылы іс-шаралар атқарылуы қажет. Сонда ғана санаулы жылдарда-ақ қоныстанған халық қоңданып, бүгіннен бетер бейімделіп кетері анық. Бұл тұрғыда өтімді үгіт-насихатпен қоса, шынайы іс-шаралар ұйымдастыра білу керек. Халықты жаңа қонысқа орналастыру ат үстінен билік айтып, қол ұшымен жасайтын жұмыс емес.

– Шынайы іс-шара дедіңіз бе? Бұл сөзді қозғағанда, сіз себепкер болған бір оқиға санамызда қылт береді. Өткен жылы сіз Қытайдағы Алтай өңірі қазақ жастары арасында ұлттық қозғалыс тудырды деген алып-қашпа сөзді интернет желісінен оқыған едік. Осы жағдайдың жай-жапсары қалай болған?

– Иә, мұндай қауесеттердің болғаны рас! Себебі ондағы қазақтардың Қытай билігінен көрген теперішіне қарсы азат ойына көрсеткен қолдауымнан болса керек. Соңғы жылдары Қытайдағы қандастарымыз қоныстарынан айырылып, қанаттарынан қайырылып жатқандықтан, жер дауы жиілеп, соның салдарынан жейтін таяқтары да көбейді. «Қазаншының еркі бар – қайдан құлақ шығарса» деген сөз бар ғой, Қытай билігі үшін бұл түк те әбестік емес. Жазылмаған заң бойынша да ел иесі өз өктемдігін жүргізуге құқылы. Дегенмен, қазақ – отансыз босқын, иесіз – жетім, сұраусыз – сорлы емес. Оның иесі де, киесі де – Тәуелсіз Қазақстан, қауқарлы Қазақия! Сол үшін де Қытай саясаты қанша озбырлыққа барса да, ондағы қазақпен санаспай болмайды. Сондықтан бұл тақырыптардағы көзқарасымды ашық білдіріп, ондағы қандастарымыздың көрген қорлық, тартқан азабын еліміз ақпарат құралдарында дер кезінде көтеріп, тиісті оң шешімін табуына ықпал еткен болатынмын. Әрі Қытайдағы ұлтшыл азаматтарды аттанысқа келтіріп, арашаға шығарғаным рас. Бұл тәуелсіз елдегі біздің азаматтық борышымыз! Қытайдың қол астындағы қазақтарға ғана емес, тәуелсіздік алған жылдардан бастап елімізге түрлі себептермен дендей кіріп, аңқаулығымызды аңғарып, жерімізді жалға алып, байлығымызды малданып, озбырлықпен жан бағып, қымқыруға қамданып жатқанын ашық айтып, жазғанның бірі болғанымды жасырмаймын. «Қазақ енді қытайға құл бола ма?» атты деректі зерттеу мақалам төңірегінде кезінде көп сөз болып, талай ойдың мұрындығына айналған.

– Әрине, мұндай қоғамдық деңгейдегі мәселе біздің қылт еткенді қырғиша баққан қырағы биліктің назарынан қағыс қала қоймаса керек. Сонда біздің билік тарапынан әлдеқандай емеурінмен болса да араша түсу ниеті болған жоқ па?

– Мен ешқашан елден енші дәметкен пенде емеспін, биліктен де солай. Тәуелсіздікке қарыздар ұрпақ ретінде қиырдағы қандастарымыздың құлағанын сүйеп, жылағанын уата алсақ, бостандықтан алған еншіміз сол болмақ. Ал біздің тәуелсіз қазақ еліндегі ұлт үшін ұрандатқан айқайдан ешкімнің шекесі қыза қойғанын көргем жоқ, мен де солардың бірімін десем, артық айтқаным емес.

– Мұның несін айтасыз, артық айтпағаныңызға барлық қазақи БАҚ куә деуге болады. Себебі сізбен сұхбаттасуға дайындық барысында интернетте жарияланған бір мақалаңызды оқыдым: онда қазақстандық үкіметке бес талап айтыпсыз. Соның бірі – елге оралған қандастардың еселі еңбегі мен жеткен жетістігін бағалау мақсатында ұлттық арнадан жарты сағаттық бағдарлама ашу жайы болған екен. Осы талап-тілегіңіздің әзірге орындалатын түрі бар ма?

– Мен өзім атамекенге ат арытып, тон тоздырып келген сол бір күндерден бастап көші-қон саясатымен тіке араласып кеттім. Шынын айтсам, араласуға мәжбүрледі. 2002 жылы Қазақстанға өз аяғымен келген 2100 талапкерді орналастыра алмай, жарты жыл сандалтқан біздің билік әу бастан-ақ бұл саладағы тәжірибесіздігін менің санама ұялатты. Сол кезде Алматыда қаңғып қалған 1500 баланың бірі мен болатынмын. Одан бұрынғысын білмеймін, бір білетінім – содан бері бұл сала оңалған емес. Ал енді «Егемен Қазақстан» газетінде 2010 жылғы Дүние жүзі қазақтарының төртінші құрылтайына орай жарияланған «Бізде де бар бір тілек» атты мақаламда еліміз көші-қон саясаты тарапындағы көрінеу кемшіліктерді аша көрсетіп, өз ұсыныс-пікірімді айтқан болатынмын. Өкініштісі – билік баяғы жартас қалпында қала берді. «Түйе үстінен гүл тергіш» көкелер, салақ басшылық ұмтылмай-ақ келеді.

Еліміздің ықпалды телеарналарының бірінен жарты сағаттық арнайы бағдарлама дайындап, келген ағайынның жетістіктерін көрсетіп, оларды заңдық білімдермен сауаттандырып, бағыт-бағдар көрсетсек дегенмін. Сол арқылы шетелдегі қандастарымыздың елге келуіне жол ашсам деген арман болатын. Бірақ телеарналардың таңнан кешке дейінгі мәнсіз шоу, мағынасыз сериалдарынан қандастарымызға орын болмады. Сондықтан «Жезбұйда» төңірегіндегі жастар топтасып, кәсіпкер ағаларымыздың қолдауымен, Біләл Қуанышұлы дейтін журналист азаматтың бас болуымен «Қамшы» ақпараттық порталын ашқан болатынбыз. Бір қуанарлығы – бүгінгі қандастарымыздың көз-құлағы, қазақтың үні осы сайт болып отыр.

– Оны айтасыз-ау, жуықтағы жаңалықты сол «Қамшы» сайты да сүйіншілеп жазған еді. Сүйіншілі ақпаратқа сүйенсек, шеттен келген қандастарымызға азаматтық беру мәселесін қайта көтеріп, бұдан кейін азаматтық құжат 6 ай мерзім ішінде берілетін болатын көрінеді. Әрі бірқатар жеңілдіктер қарастырылған екен. Алайда бұл кезекті жобаның жыл соңына дейін әлденеше рет қайталап қараудан өтетінін, сонан соң барып парламентке заң жобасы ретінде енгізілетінін ескерсек, оның әлі де кемшін тұсын айтуға мүмкіндік бар деген сөз. Осы орайда шеттен келген ағайын мәселесіне сіздің қандай алып-қосарыңыз бар?

– Бұл сұрақтың жауабын ұлт көсемі Әлихан Бөкейхановтың: «Түбі телім болған қазақтар басын қоспай, қазақ – қазақ болмайды», – деген аталы сөзімен бастағым келеді. Шынын айту керек, Қазақстан қазаққа толмай, тәуелсіздік баянды болмайды. Көші-қон саясатын ретке келтірмей, еліміз ешқашан ұлттық салтанат құра алмайды. Себебі үш қазақтың бірі шетелде тентіреп жүрген елдің жоғалған жоғы түгенделе ме?! Сол үшін де қазақ көші-қоны кешеуілдетуді кешірмейді. Қазақия еш қазақтың жеке меншігі емес, ортақ отаны! Әрі тағдыры тәлкекке түсіп, жат топыраққа тарыдай шашылған әлем қазағы да қара шаңырақтан енші алуға құқылы. Осы тұрғыда билік ойланып, оянатын күнге жетті деп ойлаймын. Ал енді жақында шыққан заң жобасының жарнамасы жап-жақсы. Бұл жоба талқылаудан өтіп, халық игілігіне жеткенше, тозған ағайынның төзімі таусылып, «текені аңдыған қасқырдың» күйін кешпесе болғаны.

Көші-қон саласындағы бұрын айтылған ойларымды қайталамай-ақ қояйын. Атамыз қазақта сөз бар: «Қонаққа тамағыңды берме, қабағыңды бер» деген, қандастарымызға да осы керек. Бүгінге дейін көші-қон саласында ұлтқа жаны ашымайтын, халықпен, нақтырақ айтсақ, қандастарымызбен қалай жұмыс істеуді білмейтін; олардың менталитетін түсінбейтін шала сауатты, шүлдір тілді мамандар жұмыс істеп келгентұғын. Соның салдарынан елдің бүгінгі көші-қоны кемтар күйге түсті. Міне, осы себепті елге келген миллионнан асқан қандастарымыздың ішінде де есі барлар бар шығар, солардың білім-қабілетін неге пайдаланбасқа? «Балықтың тілін бақа түсінеді» демей ме? Меніңше, жұмыс өнімділігін арттырудың бір жолы осында болса керек.

Тағы бір шешім күткен мәселе – тіркеу жайы. Шетел асып келетін ағайындарды сенделтпей, уақытша тіркеу мен тұрақты тіркеуді жергілікті орындардан арнайы мекен-жай белгілеп, бір орталыққа шоғырландыру қажет. Өйткені азып-тозып, арып-ашып әрең жеткен қазақтың маңдайынан сипап, үйіне түсіретін қонақжайлық қазақтан кеткелі қашан.

– Ол айтқаныңыз рас! Атам қазақ сол үшін «Суды да сіңетін жеріне сеп» деп айтқан болар. Сіз кезінде студенттер мәселесін көтеруімен-ақ атағы шыққан «Жезбұйда» жастар қоғамдық бірлестігін құрдыңыз. Сол арқылы қоғамдағы көптеген қордаланған мәселелерді көтердіңіздер. Тек кейінгі кездері осы ұйымның үні естілмей кеткендей. Бұған не себеп?

– Жасыратыны жоқ, бір кезде шетелден келген қандастарымыз Қазақстан қоғамынан бейтарап күй кешті. Сол үшін де белсенді студент жастардың басын қосып, ортақ пікір негізінде құралған ұйым құрып, билік пен қандастарымыз арасында дәнекер болуды ойладық. «Жезбұйда» жастар қоғамдық бірлестігі шетелден келген студент жастардың қоғамға белсене араласуына, жоғары оқу орындарына түсуіне, жұмысқа орналасуына айтарлықтай үлесін қосты. Сондай-ақ көші-қон саясатына да белсене араласып, көптеген іс-шаралардың оң шешімін табуына ықпал етті. Өз кезінде биік мінберлерден көрініп, билік санасатындай деңгейге жеткені жасырын емес. Жастар ұйымының бір тармағы ретінде шетелден келген өнерпаз жастардың басын қосып, бірлестік жанынан «Қара жорға» өнер ұжымын құрдық.

Сөйтіп, өнерпаздардың өнерін насихаттауға, халыққа танылуына жол аштық. Соның нәтижесінде күллі Қазақстан жұртшылығына «Қара жорға» билеттік десек те болады. Және де Қытайдан келген талапкер жастардың университетке түсуі үшін «диплом растату» деген желеумен Білім және ғылым министрлігі тарапынан жиналған қаржыға бірлестік жетекшісі ретінде «Жас Алаш» газетіне «Оралман студенттерді ойландырған он мың теңге» атты мақала жариялап, алғаш тойтарыс бергенім есімде. Сол кезде көптеген студенттер «бір жолдық шәкіртақымызды сізге береміз» деп жиналып, жатағыма келгені әлі көз алдымда. Қазақ қоғамындағы кез келген ұлттық, қоғамдық маңызды шаралардан бірлестік мүшелері бейтарап қалған емес.

Жасыратыны жоқ, 2010 жылы 8 желтоқсан күні әлдебір тексіз кірменің, атын айтып, абыройын ашпай-ақ қояйын, қастандығымен жабылған топ мені соққыға жығып, бір жарым жылдан астам уақыт соның әлегімен болдым. Әрине, аз уақыт емес, осы аралықта қаншама энергия жоғалттым. Құдайға шүкір, көрер жарығым бар екен, тірі қалдым!

Тағы да Әлекеңнің, Әлиханның сөзімен айтсам, «тірі болсам қазаққа қызмет қылмай қоймаймын». «Жезбұйда» жұмыстары мұнымен тоқтап қалған жоқ, бұл шетелден келген зиялы жастардан құрам тапқан алғашқы құрылған бірлестік болғандықтан, алда атқарылар жұмыс-жоспарлар да аз емес, бүгінгі тоқыраған қазақ көшінің бұйдасын өз қолына алар деп сенемін.

– Студент жырын айтамыз-ау, биылғы жылы еліміздің жоғары оқу орнына түсуге ниеттеніп, шеттен келген қандас бауырларымыздың қарасы мол деседі. Сонымен қатар сырттан келген шәкірттер қатарында Үрімшідегі ат төбеліндей қазақ зиялы азаматтарының ұлы-қызы көптеп жолығатын көрінеді. Осы жастардың бүгінгі жай-күйі қалай екенін біле алдыңыз ба? Олар өз атамекенінде өгейлік көріп жүрген жоқ па?

– Дұрыс айтасыз, биылғы келген талапкер түлектерді көріп, араға біраз жылдар салып тоқтап қалды деуге ауыз бармайды, тоқырап қалған ағайынның көші қайта жанданғандай күй кештім. Шынын айту керек, бұл жастарды біздің кездегі келгендермен мүлде салыстыруға келмейді. Бұлар – 90-жылдардан кейінгі бір үйдің кенжесі, бір шаңырақтың тұңғышы, біреудің жалғызы болған түгел еркелер мен серкелер. Сондай-ақ қытай менталитеті бойларына сіңе бастаған мүлде жаңа ұрпақ. Олардың елге келіп, оқып, бейімделіп, кірігіп кетуі өте қиын. Сол себепті де бұл ұрпақпен жан-жақтылы көп жұмыс жасауға тура келеді. Соңғы жылдары сіз айтқан Үрімшідегі ақжағалылар балаларын осында әкеліп, оқуға бере бастады. Бұл ол жақтағы ағайындарға бір тықырдың таяғанынан хабар береді. Қытайда жүргенімде «Қазақстанға бару үшін орысша үйренбесең болмайды екен» деп, жиналып мұғалім жалдап, жанталасып орысша үйреніп жүрген жастарды көріп, жағамды ұстаған едім. Әлі де сол қасірет. Қайда барса, алдынан шығатын орыс тілді сақау қазақтар. Бұл – тек оқуға келген талапкер жастарға ғана емес, жалпы қазақ көшіне кедергі болып отырған мәселелердің маңыздысы.

– Жуықта отандық «Kazakh TV» арнасында сыр-сұхбатта болғаныңызды білеміз. Сол арада ақын ретінде жас ұрпақты нағыз отансүйгіштікке баулитын жалынды жырларыңызды естідік. Жалпы, сіз сырттан келген ақын ретінде мұндағы әдеби ортада шетқақпай көріп жүрген жоқсыз ба? Болмаса екінің бірінің аты аталатын ел аузындағы «ақындар тізімінде» Талапбек ақын неге аталмай жүр?

– Рахмет! Бұл жобаны қолға алып, әр қиырдан келген қандастарымыздың қазақ еліндегі өз еңбегімен ойып тұрып алған орнын көрсетіп, насихаттап жүрген Ербол бауырымызға көп алғыс айтамын. Бұл да шеттегі ағайынды елге шақырудың ұтымды тәсілдерінің бірі. Мен ешқашан танылу мен көрінуге талпынған емеспін. Жалған жарнаманы жаным сүймейді. Мұндағы үлкен әдеби ортаға студент кезімнен араластым. Ешқандай шетқақпай көрген жоқпын. Қайта көптеген газет-журнал, радиоларда шығармаларым жарияланып, арнайы таныстырулар болды. Бірқатар республикалық, халықаралық мүшәйраларда жүлде алдым. Жекелеген альманахтарда шығармаларым топтастырылды.

Жасырмаймын, жағымпаздық жайлап, топ пен жіктің жарапазанына айналған жалған әдеби ортаға арымды былғаған емеспін. Олай уақытымды да өткізгім келмейді. «Ақын болу өз ісің, азамат болу борышың» дейді халық даналығы. Өлең – тәңірден алған өмірлік еншім, ешкімнің таласы жоқ меншігім. Қашан болса да жазылар, жарияланар. Әдеби ортамен сараң араластым. Жалған атақ, арзан абырой іздеген жоқпын. Ал енді сізге ұнаған өлеңдер өзгені де бейжай қалдырмас. Тек жарнамасы жетпей жатқан болар. Себебі өз қатарымдағылар арасында кітабы мемлекеттік тапсырыспен шықпаған – мен ғана екенмін. Бұйыртса, ол да болар. Осы ретте бір нәрсені баса айта кетуіміз керек. Біз тәуелсіз Қазақ елі алдында арттағы бес миллион қандастарымыздың тағдырына қарыздармыз. Сол үшін жұмыс жасауымыз керек!

– Өлең дегеннен шығады. Осыдан бірер күн бұрын Қазақстан Жазушылар одағында «Құлманбеттің құлыны» атанған айтулы айтыскер ақын, марқұм Оразәлі Досбосыновты еске алу кеші өтті. Айтпағымыз, сол кеште бір ағамыз жазба ақындарды жерден алып, жерге салды. Ол кісінің айтуынша, айтыскер ақындар ғана шындықты шырқыратып айтып жүрген көрінеді. Ақын ретінде бұған айтар уәжіңіз қандай?

– Абыз халық «Битке өкпелеп, тоныңды отқа тастама» деген ғой. Бір шал «шындық айтпадыңдар» деді екен деп бүкіл жазба ақындарға топырақ шашуға келмес. Дегенмен, жеткізе алмай жатқан жеріміз де бар. Бірақ кейде «ханның сөзін қара да айтады – аузының дуасы жоқ» дегенді ұмытпауымыз керек. Айтыс сахналық, жарнамалық, халықтық сипат алатындықтан, айтылған сөздер әсерлі, әрі таралымды болады. Сондықтан бар шындықты айтыскерлер айтып жатқан сыңайлы болып көрінер. Әйтпесе сол шалыңыз кешегі Алаш ақындарының, бүгінгі тәуелсіз жас буынның жырларын толығымен оқып көрсін: қайта шындықтың не екенін, қалай айту керектігін сезінетін болар. Мұндайда «көзәйнек десең, соқырға тиеді» дегендей, ақындардың қай типі болсын айтпай, жазбай жатқан жоқ. Тек саралап, сараптай білуде ғой әңгіме!

– Әңгіме дегенде, салмақты әңгімеміздің алтын таразыдағы уақыты түгесілуге шақ қалыпты-ау! Енді сірге жияр соңғы сұрағымызға көшсек: биыл бір жыл бойы Ер Жәнібек батырдың 300 жылдығына орай ас беріп, түрлі мәдени шара ұйымдастырдыңыздар. Әрине, бұған мұрындық болған «Ер Жәнібек» халықаралық қоғамдық қоры екенін айрықша атай кеткеніміз жөн болар. Сол аталмыш Қордың қазанында қайнап жүрген азамат ретінде алдағы жоспарларыңызбен бөлісе отырсаңыздар.

– «Ер Жәнібек» Халықаралық қоғамдық қоры биылғы 300 жылдық жұмыс бағдарламасы аясында біраз ауқымды іс-шараларды халықаралық, мемлекеттік деңгейде атап өтіп келеді. Бұл жерде Қордың жұмысы тек Ер Жәнібек батырды насихаттау немесе бір рудың тұлғаларын таныту деген түсінік болмау керек. Бұл Қордың да ең үлкен жұмыстарының бірі – қандастарымыздың елге оралуына, қоныстануына, жұмыспен қамтылуына жол ашу. Сол тұрғыдан биылғы астың кең ауқымда аталып өтуі шетелден келген ағайынның еңсесін тіктеп, келер ағайынға рух сыйлады десек болады. Осы келер жылы еліміз көлемінде аталып өткелі отырған Қазақ хандығының құрылғандығының 550 жылдығына орай «Қамшы» ақпараттық порталының ұйымдастыруымен жарияланған халықаралық поэзия, проза, мақалалар бәйгесінің бас жүлдесін де аталған Қордың тігуі – алда істелер кең ауқымды жұмыстардың бірі.

– Ендеше сәттілік болсын, Талапбек мырза!

Сұхбаттасқан – Қозыбай ҚҰРМАН

"Қабылан ақпараттық порталы"